Στρατηγικές χρηματοδότησης
Η χρηµατοδότηση είναι το κλειδί για την υλοποίηση οποιουδήποτε µοντέλου ή σχεδίου διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονοµιάς και το σηµείο εκκίνησης όλων των δράσεων που υλοποιούνται σε οποιοδήποτε επίπεδο. Φυσικά, η χρηματοδότηση από μόνη της δεν αρκεί για την επίτευξη καλών αποτελεσμάτων, αλλά πρέπει να συνδυάζεται με πολύτιμη επαγγελματική γνώση, προσεκτική διαχείριση και επεξεργασμένα προγράμματα που δημιουργούν αδιαμφισβήτητες συνέργειες και αξίες στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς, με αποτέλεσμα την καλή συντήρηση των χώρων και αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς ή την ουσιαστική αξιοποίησή τους με τη μορφή ανακαινίσεων, αποκαταστάσεων ή προσαρμοστικής επανάχρησης.
Σε γενικές γραμμές, η κύρια οικονομική ευθύνη σε θέματα που σχετίζονται με την πολιτιστική κληρονομιά ανήκει στα διάφορα επίπεδα εθνικής διακυβέρνησης: σε επίπεδο χώρας, σε επίπεδο περιφερειών ή επαρχιών και, τέλος, στις τοπικές αρχές, όπως ορίζεται και εξειδικεύεται στο νομικό σύστημα των επιμέρους χωρών. Ωστόσο, η ευθύνη αυτή μοιράζεται με όλους τους ιδιώτες ιδιοκτήτες ακινήτων με σημαντική σημασία για την πολιτιστική κληρονομιά και με όλους τους σημαντικούς φορείς της κοινωνίας των πολιτών με τη μορφή φιλανθρωπικών ιδρυμάτων ή άλλων τύπων μη κυβερνητικών οργανώσεων που βοηθούν το κράτος σε θέματα διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς είτε σε τοπικό επίπεδο είτε με προσέγγιση σε κρατικό επίπεδο. Η αναλογία της κρατικής ιδιοκτησίας σε σχέση με τον ιδιωτικό και τον πολιτικό τομέα επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τις δυνατότητες και τα εργαλεία που διαθέτει η διακυβέρνηση για να επιτύχει σημαντικό αντίκτυπο στις διαδικασίες. Στις προτάσεις απαριθμούμε τα σημαντικότερα χρηματοδοτικά και χρηματοδοτικά σχήματα που χρησιμοποιούνται από τις κρατικές αρχές:
- Χρηματοδότηση εντός του θεσμικού πλαισίου του κράτους
Τα θεσμικά όργανα του κράτους, συμπεριλαμβανομένων όλων των μουσείων, των τμημάτων αρχαιολογίας και διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς των διαφόρων υπουργείων κ.λπ. έχουν το δικό τους μερίδιο από τον ετήσιο προϋπολογισμό για την υλοποίηση των απαιτούμενων δράσεων στους χώρους πολιτιστικής κληρονομιάς, από τη συντήρηση και την αποκατάσταση μέχρι τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων και την έκδοση ενημερωτικού περιεχομένου. Η διοίκηση έχει επίσης τη δυνατότητα να δίνει μεγαλύτερη προτεραιότητα σε ορισμένα έργα στο δικό της οργανωτικό πλαίσιο, διαθέτοντας περισσότερα κονδύλια για συγκεκριμένες εργασίες.
- Επιχορηγήσεις πολιτιστικής κληρονομιάς
Ένα μέρος της διαθέσιμης χρηματοδότησης μπορεί να διανεμηθεί μέσω επιχορηγήσεων πολιτιστικής κληρονομιάς. Στις περιπτώσεις αυτές η χρηματοδότηση χρησιμοποιείται από άλλα ιδρύματα, αλλά απολύτως σύμφωνα με την προσέγγιση και τους κανόνες χρηματοδότησης που ορίζονται από τον διανομέα της επιχορήγησης. Τέτοιες επιχορηγήσεις υπάρχουν σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, προσφέροντας επιχορηγήσεις για τη συντήρηση και αποκατάσταση μνημείων και για τη χρηματοδότηση έργων πολιτιστικής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο ένας αριθμός τύπων επιχορηγήσεων μπορεί επίσης να ενταχθεί σε αυτή την κατηγορία, όπως Creative Europe, Norway Grant, Erasmus+, Horizont Europe κ.ά., αν και αυτές δεν είναι ειδικά επιχορηγήσεις μόνο για την πολιτιστική κληρονομιά.
- Φόρος πολιτιστικής κληρονομιάς
Οι δυνατότητες κρατικής χρηματοδότησης που περιγράφονται στα σημεία 1 και 2 περιορίζονται πάντα στην ακριβή διαθεσιμότητα της διανεμητέας νομισματικής δύναμης, επομένως οι κυβερνήσεις μπορούν να εισάγουν περαιτέρω εργαλεία για τη στήριξη του τομέα. Ένας τρόπος για να γίνει αυτό είναι η εισαγωγή ενός ειδικού φόρου που μπορεί να στηρίξει άμεσα τον τομέα ή ένα μόνο ειδικό ίδρυμα. Με τη χρήση μιας τέτοιας μεθόδου ιεράρχησης μπορεί να αναδειχθεί σημαντικά η σημασία των θεμάτων που σχετίζονται με την πολιτιστική κληρονομιά και να τονιστεί επίσης η συλλογική ευθύνη του κοινού. Ακολουθώντας την ίδια λογική, οι φόροι πολιτιστικής κληρονομιάς επιβάλλονται συνήθως σε αγαθά πολυτελείας και δραστηριότητες όπως ο τουρισμός, καθώς είτε δε θεωρούνται τόσο πολύτιμα για την ευρύτερη κοινωνία είτε έχουν συνεχή αρνητική επίδραση στην κατάσταση των μνημείων, όπως ισχύει στην περίπτωση του μαζικού τουρισμού. Ένα καλό παράδειγμα για αυτό το είδος τουριστικού φόρου είναι ο "Imposta di soggiorno" από την Ιταλία, ο οποίος δηλώνεται επίσημα ότι χρησιμοποιείται για τη στήριξη της διατήρησης και της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς.
- Φορολογικά κίνητρα
Τα φορολογικά κίνητρα είναι ένα ακόμη χρήσιμο εργαλείο μέσω του οποίου τα κράτη μπορούν να συμβάλουν στην επίτευξη καλύτερων αποτελεσμάτων στην κατάσταση των μνημείων. Είναι αποτελεσματικά μέσω της ενθάρρυνσης του ιδιωτικού τομέα (ατομικού, θεσμικού ή εταιρικού) να επενδύσει στη σωστή και έντιμη συντήρηση και αποκατάσταση των διατηρητέων ακινήτων του. Ως ενθάρρυνση οι επενδυτές μπορούν να επωφεληθούν από μειωμένο φόρο για ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα είδη: ΦΠΑ, φόρο εισοδήματος, φόρο περιουσίας, φόρο κληρονομιάς ή φόρο δωρεάς. Η ιδέα πίσω από έναν τέτοιο κανόνα είναι ότι η πολιτιστική κληρονομιά έχει τόσο κοινωνική όσο και οικονομική σημασία, επομένως όσοι είναι υπεύθυνοι για τη φροντίδα αυτών των αντικειμένων αξίζουν ευρύτερη υποστήριξη από την κοινωνία.
Ωστόσο, διαφορετικές χώρες αντιμετωπίζουν διαφορετικές προκλήσεις και μπορούν να αντιμετωπίσουν δυνατότητες λόγω της διαφορετικής ιστορίας και των διαφορετικών πολιτιστικών εμπειριών τους. Ενώ στη Δυτική Ευρώπη πάνω από το 65% των ιστορικών κτιρίων ανήκουν σε ιδιωτικές επιχειρήσεις ή ιδιώτες, στις χώρες του πρώην σοβιετικού μπλοκ η πλειονότητα των μνημείων παραμένει στην κρατική ιδιοκτησία. Στην τελευταία περίπτωση η φορολογία έχει πολύ μικρότερη επίδραση, επομένως η χρήση τέτοιων εργαλείων δεν μπορεί να είναι τόσο αποτελεσματική όσο στη Δύση, όπου η ιδιωτική ιδιοκτησία και οι εισφορές έχουν μεγαλύτερη και πλουσιότερη παράδοση.
Ενώ τα φορολογικά κίνητρα ή οι πιστώσεις μπορεί να είναι ελκυστικά για τους ιδιοκτήτες ώστε να επενδύσουν στην κατάλληλη συντήρηση των ακινήτων τους, ως συμπέρασμα της μείωσης του φόρου, θα πρέπει επίσης να δεσμευτούν ότι θα ανοίξουν το κτίριο ιστορικής σημασίας στο κοινό για συγκεκριμένο αριθμό ημερών (π.χ. 80 ημέρες) ετησίως.
Οι κύριες μορφές φορολογικών κινήτρων που χρησιμοποιούνται είναι οι ακόλουθες:
- Φορολογικές απαλλαγές: τα αντικείμενα (π.χ. διατηρητέα μνημεία) μπορούν να απαλλαγούν πλήρως από το να αποτελούν αντικείμενο φόρου κληρονομιάς, περιουσίας ή δωρεάς, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει φόρος στην περίπτωση ορισμένων αντικειμένων εντός ορισμένων συγκεκριμένων προϋποθέσεων. Π.χ. "στην Πολωνία, ο φόρος κληρονομιάς για ιστορικά κτίρια μπορεί να είναι 0%, εάν ο ιδιοκτήτης συνάψει συμβόλαιο συντήρησης σύμφωνα με το νόμο περί ιστορικών μνημείων και με την επιβεβαίωση του περιφερειακού συντηρητή. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις ο συντελεστής του φόρου είναι 50%. Οι δωρεές πολιτιστικών αγαθών φορολογούνται με χαμηλότερο συντελεστή 15%. Δεν υπάρχει φόρος περιουσίας. Ο τοπικός φόρος ακίνητης περιουσίας για ιστορικά κτίρια που δε χρησιμοποιούνται για επαγγελματικούς σκοπούς μπορεί να είναι συντελεστής 0%."
- Φορολογικές απαλλαγές (μειώσεις): Στην περίπτωση αυτής της μορφής το φορολογητέο εισόδημα μπορεί να μειωθεί με μείωση, εφόσον ισχύουν ορισμένες προϋποθέσεις. "Στην Ολλανδία, για παράδειγμα, τα φυσικά πρόσωπα που είναι ιδιοκτήτες εγγεγραμμένου κτιρίου ιστορικού ενδιαφέροντος μπορούν να εκπέσουν το 80% ορισμένων δαπανών συντήρησης και αποκατάστασης από το φορολογητέο εισόδημά τους".
- Φορολογικές πιστώσεις: η μορφή αυτή επιτρέπει τη μείωση του ίδιου του φόρου (συνήθως του φόρου εισοδήματος) και όχι μόνο του φορολογητέου εισοδήματος, επομένως θεωρείται αποτελεσματικότερος τρόπος σε σύγκριση με τις φορολογικές μειώσεις. "Στην Ισπανία οι δαπάνες απόκτησης, επισκευής, αποκατάστασης και ανοίγματος ιστορικών κτιρίων μπορούν να συμψηφιστούν με το φόρο εισοδήματος σε ποσοστό έως και 25% του φόρου με μεταφορά 4 ετών υπό την προϋπόθεση ότι το κτίριο ανοίγει δωρεάν τέσσερις ημέρες το μήνα".
- Μειωμένα ποσοστά φόρου: Σε περίπτωση που πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις, μπορεί να εφαρμοστεί χαμηλότερο ποσοστό φόρου. Είναι δημοφιλής η χρήση τέτοιων κινήτρων σε συνδυασμό με τον φόρο προστιθέμενης αξίας (ΦΠΑ). Π.χ. στην Ισπανία όλες οι εργασίες σε ιστορικά κτίρια επιβαρύνονται με χαμηλότερο συντελεστή ΦΠΑ 7% (αντί του κανονικού 16%).
Δωρεές και crowdfunding
Οι φορείς διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς - είτε προέρχονται από τον ιδιωτικό είτε από τον δημόσιο τομέα - δεν μπορούν να παραλείψουν τη συλλογή δωρεών απευθείας από διάφορες πηγές, από ιδιώτες μέχρι μεγάλες εταιρείες. Τέτοιες φιλανθρωπικές δωρεές μπορούν να καταλάβουν ένα μεγάλο μέρος του συνολικού προϋπολογισμού για έργα πολιτιστικής κληρονομιάς και μπορεί να είναι πολύτιμο ακόμη και για πολυεθνικές παγκόσμιες εταιρείες να συμμετέχουν σε ένα τέτοιο είδος φιλανθρωπικής χορηγίας.
Μια απλή μορφή αυτού μπορεί επίσης να επιτευχθεί μέσω των συνδρομών μελών, οι οποίες επιτρέπουν στα μέλη να συμμετέχουν στις καθημερινές δραστηριότητες και εκδηλώσεις του οργανισμού περισσότερο από ότι οι τακτικοί επισκέπτες. Από την άποψη των ιδρυμάτων, οι συνδρομές των μελών μπορούν να παρέχουν ένα χρήσιμο τακτικό εισόδημα για τα ιδρύματα πολιτιστικής κληρονομιάς, βοηθώντας στην αντιμετώπιση των λειτουργικών δαπανών. Επίσης, η εμπιστοσύνη που αποκτάται μέσω της μεγαλύτερης συμμετοχής μπορεί να επιτρέψει στα μέλη να δωρίσουν περιστασιακά μεγαλύτερα ποσά για συγκεκριμένους στόχους.
Σε περίπτωση που ένα συγκεκριμένο έργο χρειάζεται κάποια επιπλέον χρηματοδότηση, είναι μια συχνά χρησιμοποιούμενη λύση η έναρξη μιας εκστρατείας crowdfunding. Δεν είναι καθόλου καινούργια εφεύρεση η συλλογή χρηματοδότησης από το κοινό, καθορίζοντας τον ακριβή στόχο για τον οποίο θα χρησιμοποιηθεί το συγκεντρωθέν ποσό, αλλά η σύγχρονη τεχνολογία παρέχει πλέον πολλούς νέους τρόπους για την αποτελεσματική συγκέντρωση χρημάτων για συγκεκριμένους στόχους, από την έκδοση ενός νέου βιβλίου έως τη βοήθεια στην αποκατάσταση ενός μνημειακού κτιρίου. Αυτό όμως που δεν έχει αλλάξει από τα παλιά χρόνια είναι η μεγάλη προσπάθεια, ο χρόνος και το εργατικό δυναμικό που πρέπει να καταβάλει κανείς σε μια τέτοια εκστρατεία για να προσεγγίσει με επιτυχία όσο το δυνατόν περισσότερους υποστηρικτές. Ιστοσελίδες όπως το GoFundMe, το Kickstarter, το Classy και πολλές άλλες διευκολύνουν σημαντικά τον τρόπο διεξαγωγής αποτελεσματικών και επιτυχημένων εκστρατειών crowdfunding σε διαδικτυακή μορφή - ειδικά αν συμμετέχουν επαγγελματίες στην παράδοση των εργασιών μάρκετινγκ. Το αποτέλεσμα είναι ακριβώς το ίδιο με τις παλιές ημέρες, οι υποστηρικτές μπορούν να υποστηρίξουν ένα έργο αποκατάστασης πέτρα-πέτρα. Φυσικά, όσοι μπορούν να το επιτρέψουν, μπορεί να είναι σε θέση να υποστηρίξουν το έργο με περισσότερες μονάδες, αλλά κάθε πέτρα μετράει και απαιτείται για την επιτυχία, κάθε συνεισφορά είναι σημαντική.
Στην πλειονότητα των χωρών υπάρχουν επίσης φορολογικές ελαφρύνσεις για τη χορηγία: "οι δωρητές (ιδιώτες, επιχειρηματίες, εταιρείες κ.λπ.), οι οποίοι υποστηρίζουν οικονομικά δραστηριότητες διατήρησης και διατήρησης αγαθών πολιτιστικής κληρονομιάς με δωρεές, απολαμβάνουν φορολογικές εκπτώσεις στον φόρο εισοδήματος φυσικών/εταιρικών προσώπων". Για παράδειγμα, "στην Ιταλία, το καθεστώς Art Bonus χορηγεί έκπτωση φόρου 65% σε φυσικά πρόσωπα, μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς και εταιρείες που πραγματοποιούν φιλανθρωπικές δωρεές για την υποστήριξη της αποκατάστασης και συντήρησης δημόσιων πολιτιστικών αγαθών (μνημεία, ιστορικά κτίρια, έργα τέχνης κ.λπ.) ή δημόσιων πολιτιστικών ιδρυμάτων (μουσεία, βιβλιοθήκες, αρχεία, αρχαιολογικοί χώροι, πάρκα) κ.λπ.".