ΕΙΣΑΓΩΓΗ
II. INSTRUMENTS OF HERITAGE PROTECTION
Η πολιτιστική κληρονομιά είναι συχνά ανυπεράσπιστη λόγω έλλειψης νομικών μέσων για την κατάλληλη προστασία και διαχείρισή της. Με την εξαίρεση μεμονωμένων περιπτώσεων σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, τα περισσότερα νομικά εργαλεία για την προστασία της κληρονομιάς πρωτοεμφανίστηκαν σε διάφορες χώρες τον 19ο αιώνα, συμπίπτοντας με το αυξημένο λαϊκό ενδιαφέρον για διάφορες πτυχές της κληρονομιάς, ιδίως μνημειακές ή αντιπροσωπευτικές της ταυτότητας ή της προσωπικής ιστορίας μεμονωμένων λαών. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκαν υπερεθνικοί οργανισμοί για την αναγνώριση, διαχείριση και προστασία της κληρονομιάς, προωθώντας το αίσθημα της κοινής ιδιοκτησίας της πιο εμβληματικής και αντιπροσωπευτικής ανθρώπινης κληρονομιάς παγκοσμίως. Τέτοιοι κοινοί παρονομαστές είναι η UNESCO και το ICOMOS ή θα μπορούσαμε επίσης να αναφέρουμε κάποιες διεθνώς αναγνωρισμένες στρατηγικές, όπως η Ευρωπαϊκή στρατηγική για την πολιτιστική κληρονομιά του 21ου αιώνα, που θεσπίστηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης.
Το παρόν κεφάλαιο προτείνει την εξέταση αυτού του πολύπλοκου και ετερογενούς νομοθετικού μίγματος και μια συγκριτική διεπιστημονική μελέτη των διαφόρων υφιστάμενων εθνικών νομοθεσιών σε επιλεγμένες ευρωπαϊκές χώρες, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Σλοβενία, η Ελλάδα, η Ιταλία, η Γαλλία, η Ισπανία και η Γερμανία. Για τους σκοπούς αυτής της σύγκρισης αξίζει επίσης να απαριθμηθεί η κοινή ευρωπαϊκή βάση που συνδέει όλες αυτές τις χώρες μέσω των νόμων και των άρθρων που έχουν γίνει αποδεκτά από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο σύνολό της:
● Το άρθρο 167 της Συνθήκης της Λισαβόνας είναι ειδικά αφιερωμένο στην πολιτιστική κληρονομιά.
● Σύσταση της Επιτροπής της 20ής Απριλίου 1974 προς τα κράτη μέλη περί της προστασίας της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς ( OJ L 21,28.1.1975, σ. 22-23) 31975H0065
● Συμπεράσματα του Συμβουλίου της 17ης Ιουνίου 1994 σχετικά με την κατάρτιση Κοινοτικού σχεδίου δράσης στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς ( OJ C 235,23.8.1994, σ. 1-1) 31994Y0823(01)
● Ψήφισμα του Συμβουλίου της 12ης Φεβρουαρίου 2001 σχετικά με την αρχιτεκτονική ποιότητα στο αστικό και επαρχιακό περιβάλλον ( OJ C 73,6.3.2001, σ. 6-7) 32001G0306(03)
● Απόφαση του Συμβουλίου, της 1ης Δεκεμβρίου 2011, για τις πρακτικές και διαδικαστικές ρυθμίσεις με σκοπό τον διορισμό από το Συμβούλιο τεσσάρων μελών της ευρωπαϊκής ομάδας για τη θέσπιση δράσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το Σήμα Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Κληρονομιά ( OJ L 330,14.12.2011, σ. 23-24) 32011D0831
● Απόφαση αριθ. 1194/2011/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 16ης Νοεμβρίου 2011, σχετικά με τη θέσπιση δράσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το Σήμα Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Κληρονομιάς ( OJ L 303,22.11.2011, σ. 1-9) 32011D1194
● Ψήφισµα των αρµόδιων για πολιτιστικά Θέµατα Υπουργών, που συνήλθαν στα πλαίσια του Συµβουλίου, της 17ης Φεβρουαρίου 1986 σχετικά µε την καθιέρωση διεθνικών πολιτιστικών δροµολογίων ( OJ C 44,26.2.1986, σ. 2-2) 41986X0226
● Ψήφισµα των υπουργών πολιτιστικών υποθέσεων συνελθόντων στα πλαίσια του Συμβουλίου της 13ης Νοεμβρίου 1986 για τη συντήρηση έργων τέχνης και καλλιτεχνημάτων ( OJ C 320,13.12.1986, σ. 3-3) 41986X1213(02)
Επίσης, ως σημείο εκκίνησης, ας παραθέσουμε μια λίστα με τους κύριους νόμους των επιλεγμένων χωρών που αφορούν την πολιτιστική κληρονομιά και την προστασία των μνημείων σε εθνικό επίπεδο:
● Ηνωμένο Βασίλειο - Νόμος περί Εθνικής Κληρονομιάς (1983, τροποποιήθηκε το 2002).
● Γαλλία - Νόμος της 10ης Ιουλίου 2000 σχετικά με την προστασία των εθνικών μνημείων.
● Ισπανία - Νόμος 16/1985, της 25ης Ιουνίου, για την Ιστορική Κληρονομιά της Ισπανίας
● Ουγγαρία - Νόμος LXIV του 2001 για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς
● Ιταλία - Κώδικας πολιτιστικής κληρονομιάς και τοπίου (D.Lgs. 2212004 n. 42)
● Πολωνία - Νόμος της 23ης Ιουλίου 2003 για την Προστασία και τη Φροντίδα των Μνημείων
● Ελλάδα - 3028/2002, "Για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς"
● Γερμανία - Διαφορετική πράξη για κάθε περιοχή (Land)
● Σλοβενία - 2008. Νόμος για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς
"ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ" ΧΩΡΕΣ ΣΗΜΑΙΝΕΙ " ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ" ΝΟΜΙΚΑ ΜΕΣΑ
Το Συμβούλιο της Ευρώπης, που συστάθηκε με τη Συνθήκη του Λονδίνου της 5ης Μαΐου 1949, είναι ένας διεθνής οργανισμός για την προώθηση ενός κοινού πολιτικού και νομικού πλαισίου στην ευρωπαϊκή ήπειρο σε κοινή συνεργασία με τα ευρωπαϊκά κράτη μέλη. Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει δημιουργήσει ένα Ευρωπαϊκό Δίκτυο Πληροφόρησης για την Πολιτιστική Κληρονομιά, το οποίο περιλαμβάνει τις ευρωπαϊκές δημόσιες διοικήσεις που είναι υπεύθυνες για τις πολιτικές και τις στρατηγικές σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά, σχηματίζοντας ένα ενιαίο δίκτυο συνεργασίας στον τομέα της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα δίκτυο με εθνικούς συντονιστές που ορίστηκαν από τους αρμόδιους υπουργούς με σκοπό την κοινοποίηση, την ανταλλαγή και την ανάλυση πληροφοριών σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά, διερευνώντας θέματα και τομείς εργασίας που αντιμετωπίζουν τις τρέχουσες προκλήσεις και ζητήματα του τομέα. Υπάρχει επίσης μια δημόσια βάση δεδομένων με συνεισφορές από τους εθνικούς συντονιστές, η οποία παρέχει μια καταγραφή των ευρωπαϊκών μέτρων πολιτικής για την πολιτιστική κληρονομιά στα 38 κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, η οποία είναι διαθέσιμη στον ακόλουθο σύνδεσμο:
https://www.coe.int/en/web/herein-system/country-profiles ;
Ρόλοι διαχείρισης και προστασίας - κεντρικοί ή αποκεντρωμένοι
Μετά την εξέταση των πληροφοριών που ελήφθησαν από την ιστοσελίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με την οργάνωση των αρμοδιοτήτων στις διάφορες χώρες που αναλύθηκαν, οι δομές αρμοδιοτήτων κατατάχθηκαν σε γενικές γραμμές σε δύο σαφείς υποομάδες: ενώ οι χώρες με μεγάλες γεωγραφικές, πολιτιστικές και οικονομικές διαφορές προτείνουν τελικά περισσότερο ομοσπονδιακές και αποκεντρωμένες πολιτικές, άλλες προτιμούν περισσότερο συγκεντρωτικά συστήματα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Η πρώτη ομάδα χωρών περιλαμβάνει τη Γαλλία, την Ισπανία, την Ελλάδα, την Ιταλία και τη Γερμανία. Στην περίπτωση αυτών των χωρών, παρόλο που ορισμένες αρμοδιότητες διαχείρισης και προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς παραμένουν σε εθνικό επίπεδο, υπάρχει επίσης σαφής μεταφορά αρμοδιοτήτων σε διάφορα επίπεδα (κατά κανόνα περιφερειακά, αλλά και τοπικά σε ορισμένες περιπτώσεις), δεδομένης της ποικιλόμορφης και πολύπλοκης ταυτότητας των διαφόρων περιοχών. Το πλεονέκτημα των αποκεντρωμένων συστημάτων είναι η ικανότητά τους να διεισδύουν σε περισσότερα επίπεδα κληρονομιάς, ενισχύοντας ίσως τις πιο ευαίσθητες κοινότητες (όπως οι μειονότητες ή οι φτωχότερες πιο επαρχιακές περιοχές). Αυτού του είδους τα νομοθετικά συστήματα επιβεβαιώνουν την ιστορική-πολιτιστική, οικονομική και κοινωνική προσωπικότητα μιας συγκεκριμένης περιοχής και με τη σειρά τους ενδεχομένως ωφελούν ορισμένα ιδιαίτερα ευάλωτα και απομακρυσμένα περιουσιακά στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ωστόσο, το σύστημα αυτό κινδυνεύει από αρνητικές επιπτώσεις διαφορετικών περιφερειακών και τοπικών πολιτικών, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν στην αποτυχία της διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς σε περιοχές που δέχονται πιέσεις από απειλές όπως ο τουρισμός ή η κερδοσκοπία με ακίνητα. Το αποκεντρωμένο σύστημα κινδυνεύει επομένως να δημιουργήσει περιφέρειες ή κοινότητες με εξαιρετικές πολιτικές διατήρησης καθώς και άλλες πιο περιορισμένες. Αυτό απαιτεί πρόσθετη προσπάθεια συντονισμού και ομογενοποίησης, η οποία μπορεί να είναι κρίσιμη σε χώρες με πολλούς περιφερειακούς φορείς.
Εξ ου και το πλεονέκτημα των συγκεντρωτικών συστημάτων, όπου τα πρότυπα προστασίας μπορούν να εξασφαλιστούν ως πιο ομοιόμορφα, αλλά τα οποία διαχέονται λιγότερο στις διάφορες περιοχές. Αυτή η δεύτερη ομάδα με αρμοδιότητες που οργανώνονται ως κεντρικά συστήματα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς (αν και συνήθως με τοπική υποστήριξη) περιλαμβάνει χώρες όπως η Αγγλία, η Ουγγαρία, η Πολωνία και η Σλοβενία. Τα κράτη με κανονισμούς "ομπρέλα" μπορούν να εγγυηθούν μια πιο συστημική νομοθεσία η οποία μπορεί να εφαρμοστεί εκτενώς σε όλη την επικράτεια. Αυτός μπορεί να είναι και ο λόγος για τον οποίο σε αυτό το σενάριο οι πιο ενδιαφέροντες ρυθμιστικοί πόροι είναι εκείνοι που ενθαρρύνουν σε κάποιο βαθμό τη συνύπαρξη δύο νομοθεσιών: "περιφερειακών" και μιας "κοινής" για το κράτος. Τα συστήματα αυτά επιφέρουν μια "κάθετη" κατανομή των εθνικών νομοθετικών αρμοδιοτήτων και μια "οριζόντια" κατανομή μεταξύ πολλών μικρότερων φορέων. Αυτό συμβάλλει στην αποφυγή δυσβάσταχτης πίεσης στο κράτος, ενώ παράλληλα μειώνει το κόστος λήψης αποφάσεων στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Στις επόμενες σελίδες θα ρίξουμε μια ματιά στις αποτελεσματικές νομοθετικές εισροές των διεθνών οργανισμών (UNESCO και ICOMOS) και θα αξιολογήσουμε τα νομικά συστήματα πολιτιστικής κληρονομιάς των ευρωπαϊκών χωρών που επιλέχθηκαν για την παρούσα έρευνα, ασχολούμενοι πρώτα με αυτά που διαθέτουν κεντρικά συστήματα και στη συνέχεια με τα παραδείγματα αποκεντρωμένων λύσεων.