Rethink Heritage

Finansowanie jest kluczowe przy realizacji wszelkich modeli lub schematów zarządzania dziedzictwem i stanowi punkt wyjścia dla wszelkich działań prowadzonych na każdym poziomie. Samo finansowanie oczywiście nie wystarczy do osiągnięcia dobrych rezultatów, ale musi iść w parze z cenną wiedzą fachową, przemyślanym zarządzaniem i wypracowanymi programami, które tworzą niekwestionowane synergie i wartości dla dziedzictwa kulturowego, skutkujące dobrym utrzymaniem obiektów dziedzictwa oraz ich znaczącym rozwojem, dzięki renowacji, restauracji lub adaptacyjnemu ponownemu wykorzystaniu.

Ogólnie rzecz biorąc, główna odpowiedzialność finansowa w kwestiach związanych z dziedzictwem spoczywa na różnych szczeblach zarządzania: na poziomie krajowym, na poziomie regionów lub prowincji i, wreszcie, na władzach lokalnych, zgodnie z systemem prawnym danego kraju. Ta odpowiedzialność spoczywa również na wszystkich prywatnych właścicielach dóbr o dużym znaczeniu dla dziedzictwa oraz na wszystkich ważnych podmiotach społeczeństwa obywatelskiego, dzięki funduszom charytatywnym lub działalności organizacji pozarządowych pomagających państwu w zarządzaniu dziedzictwem; zarówno lokalnie, jak i ogólnokrajowo. Stosunek własności państwowej do sektora prywatnego i cywilnego ma ogromny wpływ na to, jakie możliwości i narzędzia są dostępne dla rządu, aby wpływać na procesy zarządzania dziedzictwem. W dalszej części tekstu wymieniono najważniejsze schematy finansowania stosowane przez organy państwowe:

1. Finansowanie w ramach instytucjonalnych państwa

Instytucje państwowe, w tym wszystkie muzea, departamenty archeologii i zarządzania dziedzictwem podlegające różnym ministerstwom itp. dysponują planowanymi w ramach rocznego budżetu środkami na realizację wymaganych działań w swoich obiektach (obiektach dziedzictwa), od konserwacji i renowacji, po organizację wydarzeń kulturalnych i wydawanie treści informacyjnych. Kierownictwo instytucji – we własnych ramach organizacyjnych – ma również możliwość traktowania niektórych projektów bardziej priorytetowo, poprzez przydzielanie większych środków na określone zadania.

2. Granty na dziedzictwo

Środki finansowe mogą być również dystrybuowane dzięki dotowaniu dziedzictwa. Wówczas środki są wykorzystywane przez inne instytucję, jednak całkowicie zgodnie z zasadami finansowania określonymi przez dystrybutora grantu. Takie dotacje istnieją w wielu krajach europejskich, oferując dofinansowania na konserwację i restaurację zabytków oraz na finansowanie projektów kulturalnych i związanych z dziedzictwem. Na poziomie europejskim do tej kategorii można zaliczyć wiele rodzajów grantów, takich jak Kreatywna Europa, Norweski Grant, Erasmus+, Horizont Europe itp., choć nie są to wyłącznie dotacje na dziedzictwo.

3. Podatek od dziedzictwa

Możliwości finansowania przez państwo opisane w punktach 1. i 2. są zawsze ograniczone przez dokładnie określony budżet. Rządy mogą więc wprowadzać inne narzędzia wsparcia danego sektora. Jednym ze sposobów jest wprowadzenie specjalnego podatku, który może bezpośrednio wspierać daną dziedzinę lub konkretną, dedykowaną instytucję. Ustalając priorytety, można znacząco podkreślić znaczenie określonych zagadnień związanych z dziedzictwem i możliwe jest uwypuklenie wspólnego, społecznego charakteru odpowiedzialności za dziedzictwo. Kierując się tą logiką, podatki od dziedzictwa są zwykle nakładane na towary luksusowe i na taką działalność jak turystyka – ze względu na ciągły, negatywny wpływ masowej turystyki na stan zabytków. Dobrym przykładem tego rodzaju podatku turystycznego jest Imposta di soggiorno we Włoszech, który jest przeznaczony na wspieranie ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego.

4. Zachęty podatkowe

Zachęty podatkowe są kolejnym użytecznym narzędziem, za pomocą którego państwa mogą pomóc w osiągnięciu lepszej sytuacji stanu zabytków. Polega ono na zachęcaniu sektora prywatnego (indywidualnego, instytucjonalnego lub korporacyjnego) do inwestowania we właściwe i uczciwe utrzymanie i renowację ich – wpisanych do rejestru – nieruchomości. Formą zachęty dla inwestorów jest możliwość skorzystania z obniżonego podatku, jednego lub kilku rodzajów: VAT-u, podatku dochodowego, podatku majątkowego, podatku od spadków lub podatku od darowizn. Główną ideą zachęty podatkowej jest to, że dziedzictwo kulturowe ma znaczenie zarówno społeczne, jak i gospodarcze, dlatego osoby odpowiedzialne za opiekę nad obiektami tego typu zasługują na szersze wsparcie społeczeństwa.

Państwa stoją przed różnymi wyzwaniami i posiadają różne możliwości, wynikające z ich odmiennych historii i doświadczeń kulturowych. Podczas gdy w Europie Zachodniej ponad 65% obiektów zabytkowych jest własnością firm lub osób prywatnych, w krajach byłego bloku sowieckiego większość zabytków pozostaje własnością państwa. W tym drugim przypadku opodatkowanie ma znacznie mniejszy wpływ na dziedzictwo, dlatego stosowanie zachęt podatkowych nie może być tak efektywne jak na Zachodzie, gdzie prywatna własność ma dłuższą i bogatszą tradycję.

Choć z jednej strony zachęty lub ulgi podatkowe mogą być dla właścicieli atrakcyjnym bodźcem do inwestowania w odpowiednie utrzymanie ich nieruchomości, to z drugiej, w wyniku korzystania z ulg podatkowych, mogą oni również być zobowiązani do udostępnienia społeczeństwu budynku o znaczeniu historycznym na określoną ilość dni (np. 80 dni) w roku.

Główne stosowane formy zachęt podatkowych to:

- Zwolnienia podatkowe: przedmioty (np. zabytki wpisane do rejestru zabytków) mogą być w pełni zwolnione z podatku od spadków, majątku lub darowizn, a zatem nie ma obowiązku podatkowego w przypadku niektórych obiektów, gdy spełniają określone warunku. Na przykład w Polsce podatek od dziedziczenia budynków zabytkowych może wynosić 0%, jeśli właściciel zobowiąże się do ich utrzymania zgodnie z prawem o zabytkach i za zgodą powiatowego konserwatora zabytków. We wszystkich innych przypadkach stawka podatku wynosi 50%. Darowizny dóbr kultury są obciążone podatkiem według niższej stawki 15%. Nie ma podatku majątkowego. Lokalne podatki od nieruchomości dla zabytkowych budynków niewykorzystywanych do celów biznesowych mogą wynosić 0%.

- Odliczenia podatkowe: w przypadku tej formy dochód podlegający opodatkowaniu można obniżyć poprzez odliczenie, jeśli spełnione są określone warunki. „Na przykład w Niderlandach osoby fizyczne będące właścicielami zarejestrowanego budynku o znaczeniu historycznym, mogą odliczyć od swojego dochodu podlegającego opodatkowaniu 80% niektórych kosztów utrzymania i renowacji”.

- Ulgi podatkowe: ta forma pozwala na obniżenie samego podatku (zwykle podatku dochodowego), a nie tylko dochodu podlegającego opodatkowaniu, dlatego jest uważana za skuteczniejszą niż odliczenia podatkowe. „W Hiszpanii koszty nabycia, naprawy, renowacji i otwarcia zabytkowych budynków można odliczyć od podatku dochodowego w wysokości do 25% podatku z czteroletnim przeniesieniem, pod warunkiem bezpłatnego otwarcia obiektu przez cztery dni w miesiącu”.

- Obniżone stawki procentowe podatku: w przypadku spełnienia określonych warunków można zastosować niższą stawkę procentową podatku. Popularne jest stosowanie takich zachęt w związku z podatkiem od towarów i usług (VAT). Na przykład w Hiszpanii wszystkie prace związane z budynkami historycznymi są obciążone niższą stawką, VAT w wysokości 7% (zamiast zwykłych 16%).

Darowizny i finansowanie społecznościowe

Osoby odpowiedzialne za zarządzanie dziedzictwem – czy to z sektora prywatnego, czy publicznego – nie mogą rezygnować z bezpośredniego zbierania darowizn z różnych źródeł, począwszy od osób prywatnych, a skończywszy na wielkich korporacjach. Charytatywne darowizny mogą stanowić znaczną część całego budżetu przeznaczonego na prace związane z dziedzictwem i mogą być cenne nawet dla międzynarodowych, globalnych firm biorących udział w tego rodzaju sponsoringu charytatywnym.

Prostą formą finansowania tego typu może być członkostwo; z jednej strony pozwalające członkom angażować się w codzienne działania i wydarzenia organizacji bardziej niż mogą to uczynić zwykli odwiedzający, z drugiej, z  perspektywy instytucji, składki członkowskie mogą zapewnić instytucjom zajmującym się dziedzictwem regularne dochody, pomagając w pokryciu wydatków operacyjnych. Ponadto, zaufanie zdobyte dzięki większemu zaangażowaniu wynikającemu z członkostwa, może pozwolić członkom na okazjonalne przekazanie większych kwot na określone cele.

W przypadku, gdy konkretny projekt wymaga dofinansowania, często stosowanym rozwiązaniem jest rozpoczęcie kampanii crowdfundingowej. Zbieranie funduszy od społeczeństwa na dokładnie określony cel, na jaki mają zostać wykorzystane zebrane fundusze zdecydowanie nie jest nowym wynalazkiem. Współczesna technologia zapewnia obecnie wiele nowych sposobów skutecznego pozyskiwania pieniędzy na określone cele – od publikacji nowej książki, po pomoc w odbudowie zabytkowego budynku. To, co nie zmieniło się od dawnych czasów, to konieczność włożenia ogromu wysiłku, czasu i pracy, aby skutecznie dotrzeć do jak największej liczby darczyńców. Strony internetowe, takie jak GoFundMe, Kickstarter, Classy i wiele innych, znacznie ułatwiają prowadzenie skutecznych i udanych kampanii crowdfundingowych w formie online – zwłaszcza jeśli w pracę marketingową zaangażowani są profesjonaliści. Rezultat jest taki sam jak w dawnych czasach, sponsorzy mogą wspierać projekt renowacji cegła po cegle. Oczywiście ci, którzy mogą sobie na to pozwolić, mogą wesprzeć projekt większą kwotą. Liczy się jednak każdy wkład i nawet najmniejsza pomoc zbliża przedsięwzięcie do sukcesu.

W większości krajów dostępne są również ulgi podatkowe dla sponsorów: „darczyńcy (osoby fizyczne, przedsiębiorcy, firmy itp.), którzy wspierają gospodarczo działania na rzecz ochrony i konserwacji dóbr dziedzictwa kulturowego poprzez dokonywanie darowizn, korzystają z indywidualnych/korporacyjnych ulg podatkowych. „Na przykład „we Włoszech system Art Bonus przyznaje ulgę podatkową w wysokości 65 % osobom fizycznym, organizacjom non-profit i przedsiębiorstwom przekazującym darowizny na cele charytatywne na rzecz renowacji i konserwacji publicznych dóbr kultury (pomników, budynków historycznych, dzieł sztuki, itp.) lub publicznych instytucji kultury (muzea, biblioteki, archiwa, stanowiska archeologiczne, parki) itp.”.