KOWALSTWO
Kowalstwo to praca, sztuka lub fach kowala zajmującego się kutym żelazem. Oznaczenie chemiczne żelaza to Fe. Może ono topić się w temperaturze powyżej 1500 stopni Celsjusza.
Żelazo surowe otrzymuje się z rudy żelaza przez topienie jej w piecach hutniczych, przy użyciu koksu lub w mniejszych piecach z węgla drzewnego. Żelazo zostało wprowadzone w drugim i pierwszym tysiącleciu p.n.e., bezpośrednio po epoce miedzi i brązu. Jest dobrze znane dzięki znaleziskom broni białej, włóczni, mieczy i noży. Dzisiaj, żelazo jest używane głównie jako stal, z kontrolowaną zawartością węgla i jest bardzo powszechne, ale jego powierzchnia wymaga dodatkowej obróbki z powodu silnego korodowania. Elementy stalowe doskonale nadają się do tworzenia okazałych konstrukcji, ale są niebezpieczne ze względu na stosunkowo niski próg palności.
Surowe żelazo jest ciężkim materiałem i może być wykuwane młotkiem, gdy jest gorące i stosunkowo miękkie. Gdy jest zimne – jest twarde i może być używane wówczas jako płaskie lub spiralne pręty.
Gwoździe to najprostszy element z kutego żelaza, służący do łączenia dwóch elementów konstrukcyjnych, najczęściej drewnianych. Haczyk ma większą główkę i jest podłużny, ma lekko stożkowaty trzpień zakończony ostrzem. Działa po odkształceniu konstrukcji, tak samo, jak w przypadku drewnianego kołka, który musi być jednak otwarty z obu stron, ponieważ pochłania wilgoć z powietrza.
Widoczne są główki gwoździ, ale połączenie jest zamknięte. Dziś używamy przemysłowych gwoździ stalowych o tym samym profilu na całej długości.
Kraty okienne (historyczna „krata” w British Museum) są bardzo ważnym elementem architektury wernakularnej, chroniącym przed wejściem do domu przez okna. Dom wernakularny to w większości budynek parterowy, którego okna są łatwo dostępne. Kraty zabezpieczały zawartość domu, a także młode dziewczyny (panny) przed chłopcami. Było to historycznie ważniejsze niż dzisiaj. Kraty mogą być bardzo prostym krzyżem, który zmniejsza powierzchnię otworu, ale jest otwarty na powietrze i światło słoneczne. Kraty mogą być kute w całości lub łączone kołkami i są bardzo ważnym elementem gospodarstwa. Architektura wernakularna nie zna dekoracji, ale jest udekorowana (Juvanec 2009): kraty okienne są przede wszystkim elementem praktycznym, ale ich dekoracyjność uwidacznia się w ich konstrukcji – prostych krzyży, ornamentów lub bardziej ozdobnych kształtów w konstrukcji. Technicznie – dla zapewnienia większego bezpieczeństwa – kraty są wbudowane w konstrukcję ścian. Niektóre rozwiązania można znaleźć jako element zewnętrzny, przed oknem, i bardzo rzadko (przez wzgląd na bezpieczeństwo) spotyka się wykonanie krat, umożliwiające ich otwieranie.
Żaluzje okienne, w całości żelazne, są również montowane przed otworem okiennym, dla bezpieczeństwa fizycznego i ochrony przed światłem dziennym. W pobliżu warsztatów żelaznych mają one również chronić przed hałasem: praca młotem kowalskim czy przy kowadłach, nie jest cicha. Uderzanie żelazem o żelazo może być bardzo głośne. Okiennice wykonane są z żelaznych tabliczek, wzmocnionych żelaznymi listwami z zawiasami z jednej strony i prostymi okiennicami z drugiej. Żelazne okiennice muszą być malowane, aby zapobiec korodowaniu.
Najważniejszą cechą drzwi jest możliwość ich zamykania, a najbardziej praktycznym ich elementem są zawiasy. Prawie nigdy nie są one wykonane z innego materiału niż kute żelazo. Składają się z dwóch części: listew płaskich na drzwiach oraz części nośnych na ościeżnicy, które umożliwiają ruch fałdy drzwiowej. Elementy żelazne służą również do fortyfikacji drewnianych fałd masywnymi ryglami. Kołatki mogą być również ważnym elementem drzwi, ale są używane głównie w miastach i na wsiach, w odległych domostwach są rzadkością.
Najstarszym mechanizmem ryglującym na terenach alpejskich jest drewniana belka na całej szerokości drzwi, przymocowana z obu stron do kamiennych ścian. W Jemenie można spotkać najstarsze drewniane zamki z otworami – niczym współczesne zamki stalowe. Klucz do takiego zamka był duży i niezgrabny. Klucze z kutego żelaza w słoweńskich spichlerzach są bardziej praktyczne. Są składane, ale ich długość w stanie złożonym wynosi co najmniej 20 cm. Zwykłe zamki są jednak wykonane ze stali, podczas gdy najstarsze i największe są z kutego żelaza, z wyjątkiem sprężyn, które muszą być wykonane z elastycznej stali.
Łuk kamienny jest ważnym elementem konstrukcyjnym domów wiejskich. Pomimo masywnych kamiennych ścian obciążenia poziome mogą być zbyt duże, a ściany mogą się rozciągać. Można w tym przypadku zastosować ściągi poziome, które łączą dwie ściany pod łukiem. Żelazny pręt ma zwykle kwadratowy profil cala (około 2,5 cm), czasami jest spiralnie skręcony w środku, a w niektórych przypadkach – posiada małą dekorację pośrodku. Pręt ściągający można wbić w kamienie ściany wewnątrz, ale zwykle mocuje się go po zewnętrznej stronie muru, za pomocą masywnej śruby krzyżowej, również o długości do jednego metra.
Metalowe pokrycie dachowe było używane w mniejszym lub większym stopniu w ubiegłym stuleciu, ale głównie jako pokrycie tymczasowe, do budynków przemysłowych, w tym wojskowych. Bardziej reprezentatywną architekturę można pokryć miedzią, ale stanowi to rzadkość, ze względu na cenę miedzi. Innym metalem użytkowym jest ołów, który jest miękki i łatwo się wygina, bardzo dobrze sprawdza się na nierównych powierzchniach i można go spotkać głównie we wschodniej architekturze sakralnej, na kompleksach kopułowych z licznymi krawędziami łączącymi. Ołów jest bardzo ciężki.
Zdobienie zaczyna się od symetrycznych kompozycji w kratach okiennych, gdzie główne krzyżowe połączenia prętów chronią przed włamaniem do domu. Elementy łączące, takie jak nity i gwoździe, można zaprojektować też bardziej ornamentalnie. Niedokończone przekątne można wygiąć, a ich ostre końcówki pomagają chronić przed zasięgiem rąk. Gęste kraty są również dobrą ochroną przed promieniami słonecznymi.
Z metalu wykonane są również elementy dekoracyjne związane z ogniem: świeczniki.
Inną dekoracją z kutego żelaza są przedstawienia zwierząt umieszczane na szczytach dachów: kury można umieścić w glinie na zwieńczeniu zwykłych domów, ale metalowe koguty można zobaczyć głównie w kościołach. Są one obracane przez wiatr i wskazują jego kierunek.
Elementy żelazne – kołki, kraty, okiennice można znaleźć w miejscach „tętniących” rzemiosłem żelaznym, na przykład w Słowenii w regionie Gorenjska. Nawet typowo drewniany przedmiot „kozolec” można połączyć z użyciem żelaznych gwoździ.
Narzędzia: piec hutniczy lub wielki piec do pozyskiwania żelaza z rudy, młot kowalski i młot dwuręczny (ostatni również z napędem wodnym), kowadło, szczypce i modele do kucia, miech do sterowania temperaturą ognia (napędzany wodą). Efektem kowalstwa są gwoździe, ręcznie kute narzędzia, elementy złączne i zawiasy, kraty, żelazne okiennice i kołatki, świeczniki, ozdobne figurki wskazujące kierunek wiatru, itp.